مشق ورق پاره های ادبیّات فارسی

آموزش خوشنویسی در مقاطع مختلف تحصیلی ،بویژه در دوره ابتدایی از اهمیت ویژه ای برخوردار است،چرا که یکی از نیازهای روزانه افراد نوشتن به صورت خوانا و زیباست که باید آموزش آن به صورت جدی و صحیح مورد نظر و توجه معلمان ،بخصوص آموزگاران دوره دبستان قرار گیرد.(آقاجانی(1373)،بخشی از مقدمه).

بیشتر کتابها،روزنامه ها و نوشته های فارسی با خط نسخ نگارش می یابد؛اما همه ما معمولا هنگام نوشتن به جای خط نسخ از خط دیگری بنام خط نستعلیق (خط تحریری)استفاده میکنیم.بیشتر متون ادبی نیز با این نوع خط نگاشته شده است.بنابراین دانش آموزان باید با نوشتن و خواندن این خط نیز آشنا شوند.

خط نستعلیق تا حدودی با خط نسخ فرق دارد،بویژه اینکه برخی از حروف در این خط با شکلی متفاوت با خط نسخ نوشته میشود و در هنگام اتصال حروف به یکدیگر هم بین این دو نوع خط تفاوتهایی دیده میشود.خط تحریری خطی است که اگر قواعد آن دقیقا رعایت شود،از خط نسخ زیباتر است و در صورتی که دانش آموزان به نوشتن این خط عادت کنند ،راحتتر می نویسندو سرعت نوشتن آنان نیز نسبت به خط نسخ بیشتر خواهد بود.

در اینجا به معرفی خطوط خوشنویسی فارسی می پردازیم.

خط نسخ و خط ثلث:

خط نسخ از قرن سوم تا حدود قرن نهم هجری به همراه خط ثلث رایجترین نوع خط خوشنویسی در میان ایرانیان بوده اند.این دو خط در واقع نوع خوشنویسی برای خط قرانی هستند و بیشتر در کشورهای عرب زبان مورد استفاده اند.اما در ایران هم کاربرد دارند..البته نوع ایرانی خط نسخ و خط ثلث فاقد علائم فتحه ،کسره و ضمه هستند.مبتکر خط نسخ و ثلث ابن مقله بیضاوی شیرازی است که آنها را از خط کوفی استخراج کرده است.برخی بر این عقیده اند که ابتدا خط ثلث از کوفی گرفته شده استو بعدها نسخ را از ثلث استخراج کرده اند.اما به هر حال میتوان ابن مقله بیضاوی را بعنوان پیشروو نخستین مروج خوشنویسی در ایران نام برد(همان ص 43-46).

در حدود قرن هفتم هجری یاقوت مستعصمیخط نسخ و ثلث را به اوج زیبایی وتکامل خود رساند و در قرن یازدهم نسخ نویس بزرگ ایرانی ،میرزا احمد تبریزی ،شیوه مشهور به نسخ ایرانی را پایه گذاری کرد.خواندن و نوشتن خط ثلث به دلیل وجود پیچیدگیهای زیاد در حرکتهای حروف و کلمه ها اندکی مشکل است،به همین دلیل امروزه از این نوع خط اغلب برای تزیین و نوشتن کتیبه های مساجد و اماکن مذهبی دیگر استفاده میشود. اما خط نسخ بر خلاف ثلث از خوانایی و روانی زیادی برخوردار است و نوشتن آن نیز ساده تر و سریع تر از سایر خطوط خوشنویسی انجام میگیرد؛به همین دلیل،در ایران از این نوع خط برای نوشتن قران و متون دیگر عربی استفاده میشود. اگر نستعلیق را از زیباترین نوع خوشنویسی بدانیم،بی شک خط نسخساده ترین و خوانا ترین نوع خط بشمار میرود.چرا که در خط نسخ حروف و کلمات کاملا پشت سرهم نوشته میشونددر صورتی که در دیگر انواع خطوط خوشنویسی چنین نیست.

اکنون در جامعه فارسی زبان برای چاپ روزنامه ها ،مجله ها و کتابهای درسی و غیر درسی از نوعی رسم الخط که شباهت کمی به نسخ دارد استفاده میشوددر انتخاب این نوع خط،صرفا خوانایی و سرعت نوشتن مورد نظر است و کمتر به زیبایی توجه میشود.در این نوع خط که شاید بتوان آنرا خط روزنامه ای یا چاپی خواند اعراب بکار نمیرودو دورها و پیچشهای حروف و کلمات که باعث زیبایی نسخ میشود(برای ساده تر شدن)حذف شده است.(همان ص43-46).

خط نستعلیق:

در قرن هفتم هجری در اوج خط ثلث و نسخ خطی بوجود آمد که به آن تعلیق می گفتند.به دلیل پیچیدگیها و مشکلاتی که در خواندن و نوشتن تعلیق وجود داشت این نوع خوشنویسیدوام زیادی نیاورد.(همان ص 16)با کوشش هنرمندان ایرانی از جمله میرعلی تبریزی(قرن 8)،سلطان علی مشهدی(قرن 9)و میر علی هروی(قرن 10)از تلفیق و ترکیب خط نسخ و تعلیق خطی با عنوان نسختعلیق بوجود آمد که به مرور زمان به سبب فرایند حذف و عدم تلفظ صامت «خ»به نستعلیق مشهور شد. در قرن 11 هجری خط نستعلیق به نقطه اوج تکامل و و زیبایی رسید.پایه گذار این زیبا سازی هنرمند هوشمند و خلاق ایرانی عماد الحسنی قزوینی مشهور به میرعماد بود.این خط که از زیباترین و بهترین انواع خوشنویسی در جهان و بویژه در کشورهای اسلامی بشمار میرود،به علت وجود حرکتها و دورهای ظریف چشم نواز ،گردشهاوپیچشهای پر رمزوراز و بسیار زیبا و ترکیبات وشکلکهای دل انگیز ،در ردیف یکی از هنرها و آثار ارزشمند انسان خلاق ایرانی قرار گرفته است.

در ایران کنونی نستعلیق بعنوانمهمترین و رایجترین ابزار خوشنویسی فارسی بکار میرود .(همان ص 13)بعد از نستعلیق ،شکسته نستعلیق ،خط نسخ و خط ثلث قرار دارند و البته همانطور که در بحث قبلی گفته شد ،نسخ و ثلث بیشتر برای کتابت قران ومتون عربی مورد استفاده قرار میگیرد.