مشق ورق پاره های ادبیّات فارسی

تشبيه

تشبيه همانند كردن چيزي به چيز ديگر است به شرطي كه ويژگي ها ي مشترك بين آن ها وجود داشته باشد،تشبيه چهار ركن دارد كه اركان تشبيه ناميده مي شود :

1-   مشبّه:چيزي كه قصد تشبيه كردن آن را داريم.

2-  مشبّهٌ به:چيزي يا كسي است كه مشبّه را به آن تشبيه كرده ايم.

3ادات تشبيه:كلمه اي كه نشان دهنده ي پيوند شباهت است(مثل ،مانند،چون و...)

4-               وجه شبه:ويژگي مشترك بين مشبّه و مشبّهٌ به است.

      گرت ز دست برآيد چو نخل باش كريم     ورت ز دست نيايد چو سرو باش آزاد

تو(مشبه)       نخل (مشبّهٌ به)       چو(ادات تشبيه)   كريم(وجه شبه)

تو(مشبه)  سرو (مشبّهٌ به)   چو(ادات تشبيه)       آزاد(وجه شبه)

نكته1:تشبيهي كه در آن ادات تشبيه و وجه شبه حذف شده باشد «تشبيه بليغ »ناميده مي شودكه رسا ترين، زيباترين و مؤثر ترين تشبيهات است: 

     تو   سرو جويباري، تو لاله ي بهار   

      مشبّه    مشبّهٌ به

نكته 2:اضافه ي تشبيهي، تركيب اضافي است كه در آن مشبّه- به- مشبّهٌ به يا بر عكس يعني مشبّهٌ به- به- مشبّه اضافه مي شود: 

درخت دوستي بنشان كه كام دل به بار                                                                                                             نهال دشمني بركن  كه رنج بي شمار آرد

اضافه ي تشبيهي                 اضافه ي تشبيه

 درخت (مشبّهٌ به)- دوست    نهال (مشبّهٌ به)- دشمني(مشبّه)

ارغوان جام عقيقي به سمن خواهد داد                                                                                                                        چشم نرگس به شقايق نگران خواهد شد

            اضافه ي تش         چشم (مشبّه) – نرگس(مشبّهٌ به

استعاره

استعاره در لغت به معني عاريت خواستن و به عاريت گرفتن است،ودر اصطلاح ادبي استعاره؛ تشبيهي است كه در آن يكي از دو طرف تشبيه يعني مشبّه يا مشبّهٌ به را ذكر كنند و قصد آن ها  مورد حذف شده باشد و از اين جهت استعاره را به دو دسته تقسيم مي كنند:

1- استعاره ي مصرّحه(آشكار)        2 – استعاره ي مكنيّه(پوشيده)

استعاره ي مصرّحه: استعاره اي است كه درآن مشبّهٌ به آورده مي شود امّا مشبّه حذف مي گردد:

غمي بود رستم بيازيد چنگ                  گرفت آن بر و يال جنگي پلنگ

                                                                استعاره از سهراب

استعاره ي مكنيّه:استعاره اي است كه در آن مشبّهٌ به حذف مي شود امّا مشبّه ذكر مي شود و به جاي مشبّهٌ به يك يا چند ويژگي مشبّهٌ به  آورده مي شود :

كس چو حافظ نگشوداز رخ انديشه نقاب       تا سر زلف سخن را به قلم شانه زدند

رخ انديشه(انديشه: مشبّه -  به انسان تشبيه شده است امّا به جاي انسان كه مشبّهٌ به است يكي از اعضاي او يعني رخ آورده شده است.هم چنين است زلف سخن كه به اين استعاره ها اضافه ي استعاري نيز مي گويند:اضافه هايي مثل:چنگال اجل –  دامن شب

مَجاز

مجاز ضّد حقيقت است،به كار بردن واژ ه اي است در معني غيرحقيقي وغيراصلي خود(حقيقت:به كاربردن لفظ درمعني حقيقي خود)مثال:

   فلاني دردزدي دست دارد.       فلاني دست خود رابريد.                                    

            مجاز                          حقيقي

طاقتِ سر بريدنم باشد            وزحبيبم  سر  ِبريدن نيست

        حقيق                        مجازي(قصد،تصميم)

نكته:براي اينكه واژه اي در غير معني حقيقي به كار رود بايد بين معني حقيقي و مجازي مناسبت و رابطه اي وجود داشته باشد  كه در اصطلاح ادبي به آن «علاقه» مي گويند كه انواع مختلف دارد

كِنايه

كنايه در لغت به معني پوشيده سخن گفتن است و در اصطلاح ادبي سخني است كه داراي دو مفهوم و معني باشد يكي معني نزديك و ديگري معني دور كه منظور گوينده معني دور آن است :

چنين است رسم سراي درشت                  گهي پشت به زين،گهي زين به پشت

                                                                                                                 كنايه

از مكافات عمل غافل مشو                                گندم از گندم برويد،جو ز جو

                                                                                                                  كنايه

نكته:كنايه معمولاً به صورت جمله يا تركيب به كار مي رود.

ايهام

ايهام در لغت به معني به گمان و وهم افكندن است و در اصطلاح ادبي آن  است كه در نثر يا شعر واژه اي بياورند كه داراي دو معني باشد يكي معني نزديك و ديگري معني دور از ذهن، و خواننده با توجّه به معني نزديك واژه متوجّه معني دور آن گردد :

من لاله ي آزادم،خود رويم وخود بويم                                                 در دشت مكان دارم،هم فطرت آهويم

خود رو ايهام دارد(خودم روييده ام- يا- به مراقبت و نگه داري كسي نياز ندارم )        

گفتم غم تو دارم ،گفتا غمت سرآيد                                                                                  گفتم كه ماه من شو ، گفتا اگر برآيد

برآيد ايهام دارد(ماه طلوع كند – يا- برايم امكان پذير باشد)

تضاد

تضاد يا مطابقه و طباق در لغت به معني دو چيز را در برابر هم قرار دادن است و در اصطلاح ادبي آن است كه واژه هاي ضد ّيك ديگر را در شعر يا نثر بياورند به صورتي كه موجب زيبايي و لطافت جمله شود:

آن همه ناز و تنعّم كه خزان مي فرمود              عاقبت در قدم باد بهار آخر شد

    تونه مثل آفتابي كه حضور و غيبت افتد          دگران روند و آيند وتو همچنان كه هستي

مراعات نظير

آوردن واژه هايي كه از جهاتي با هم تناسب داشته باشند كه اين تناسب ممكن است از جهت نوع، زمان،مكان،همراهي،مشابهت و......... باشد :

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند                   تا تو ناني به كف آري و به غفلت نخوري          بيستون كندن فرهاد نه كاري است شگفت                    شور شيرين به سر هر كه فتدكوه كن است

تلميح

تلميح در لغت به معني با گوشه ي چشم اشاره كردن است و در اصطلاح ادبي آن است كه شاعر در ضمن ابيات خود اشاره اي داشته باشد به بخشي از دانسته هاي تاريخي، اساطيري،آيات،احاديث و ... :

چنين گفت پيغمبر راست گوي               ز گهواره تا گور دانش بجوي

در بعضي موارد واژه هاي تلميح،مراعات نظير نيزهستندمثل فرعون و موسي در بيت زير:     جانم ملول گشت ز فرعون و ظلم او       آن نور روي موسي عمرانم آرزوست

تضمين

شاعران براي اين كه مقصود خود را به بهترين نحو ادا كنند و به كلام خود ارزش و اعتبار ببخشند آيه ، حديث ، مصراع و يا بيتي از شاعري ديگر را عيناً به عنوان شاهد و دليلي براي سخنان خود در ضمن كلامشان مي آورند كه به اين كار «تضمين » مي گويند.

نكته:به هنگام استفاده از شعر شعراي ديگر هر اندازه شعر تضمين شده مشهور باشد تاثيرش در خوانندگان بيشتر است.

مثال

چه زنم چو ناي هر دم ، زنواي شوق او دم ؟         كه لسان غيب خوش تر بنوازد اين نوا را

«همه شب در اين اميدم كه نسيم صبحگاهي        به پيام آشنايي بنوازد آشنا را »

كه در اين شعر شهريار بيتي از غزل حافظ را تضمين كرده است.

نكته:بيت يا مصرع و آيه مورد نظر حتماً بايد داخل گيومه قرار گيرد.

تضميني از قرآن :

بهر اين فرمود رحمان اي پسر                              «كلُّ يومِ هو في شان» اي پسر

سؤال و جواب

آن است كه قصيده يا غزل و يا شعر ديگري را به صورت پرسش و پاسخ يا پيغام و جواب بگويند.

مثال

گفتم ز مهرورزان رسم  وفا بياموز              گفتا زخوب رويان اين كار كمترآيد

گفتم بر  خيالت راه نظر ببندم              گفتا كه شبروست او از راه ديگر آيد

در اين غزل حافظ تمام مصراع هاي اوّل سؤال و مصراع هاي دوم جواب است

-  هرگاه وجود حالتي يا صفتي را براي كسي يا چيزي بيان كنيم كه محال يا بسيار غير عادي باشد اغراق پديد مي آيد
اغراق مناسب ترين اسباب براي تصوير يك دنياي حماسي است ،بنابراين از آن در شاهنامه وآثار حماسي ديگر بسيار استفاده شده.
مثال:
بگذار تا بگريم چون ابر در بهاران // كز سنگ ناله خيزد وقت وداع ياران
مانند ابربهار گریستن وگریه ی در آلودی که حتی سنگ را هم به ناله وا می دارد بیانی آمیخته به اغراق است